Krzysztof Budzyń 

KSIĄŻ WIELKOPOLSKI
Miasto i okolica na dawnych pocztówkach i fotografiach

POŚWIĘCAM MIESZKAŃCOM ZIEMI KSIĄSKIEJ
Wydano z okazji 600-lecia lokacji miasta 1410(?) - 2010

BIBLIOTEKA „ŚREMSKIEGO NOTATNIKA HISTORYCZNEGO" (poz.2)

„...Na Waszym grobie waleczni kosarze Drzewo pamięci sadzimy ziomkowie;
Niech się rozrasta, niech w każdym konarze Żyje myśl wieczna, która o Was powie!..."
Władysław Syrokomla właśc. Ludwik Kondratowicz (1823-1862)

SŁOWO OD WYDAWCY
Książ Wielkopolski - do 1934 roku Książ - leży we wschodniej części powiatu śremskiego, kilka kilometrów na południe od rzeki Warty. Okolica miasta od południa graniczy z doliną rzeki Obry. Miasto i gmina są pozbawione ważnych magistrali komunikacyjnych. Dominuje krajobraz rolniczy i leśny. Jezioro w Jarosławkach oraz doliny Warty i Obry gwarantują odpoczynek na łonie przyrody, nie tylko dla wędkarzy. Najstarszy zachowany zapis o Książu pochodzi z 1193 roku, w 1273 roku wymieniony został gród kasztelański, a w 1298 roku kościół parafialny. Nie zachował się do dzisiaj dokument lokacyjny i nie wiemy dokładnie, kiedy osada uzyskała prawa miejskie. Nastąpiło to zapewne w latach 1393-1398. Przez stulecia Książ był miastem prywatnym. W XVIII wieku okolice Książa stały się miejscem osadnictwa na prawie olenderskim. Powstało kilka nowych wsi: Kiełczynek, Konarzyce, Cogolewko, Świączynek, Włościejewice i Zakrzewice oraz odbudowano dawne osady: Charłub, Ługi, kadoszkowo i Sroczewo. Po kolonistach z terenów Niemiec, Pomorza i Śląska, sprowadzonych w celu zagospodarowania krzewiastych bagien, pozostały liczne cmentarze ewangelickie, dzisiaj już w bardzo złym stanie. Przez długie wieki Książ był miastem trzech kultur: polskiej, niemieckiej i żydowskiej. W 1793 roku liczył 577 mieszkańców (347 katolików, 8 kalwinów, 158 luteran i 64 żydów).
Dzieje miasta i regionu związane są od wieków z burzliwymi dziejami Wielkopolski. Pod Książem w okolicy Gogolewa w czasie insurekcji kościuszkowskiej, w grudniu 1794 roku, rozegrała się jedna z ostatnich potyczek partyzanckich w Wielkopolsce. 29 kwietnia 1848 roku polski obóz wojskowy w Książu uległ przeważającym siłom wojsk pruskich. Wielu powstańców poległo lub zmarło później z odniesionych ran, część zabudowy miasta spłonęła. Mieszkańcy też walczyli bohatersko w powstaniu wielkopolskim i wojnie bolszewickiej. Po rozpoczęciu II wojny światowej, 20 października 1939 roku, na rynku w Książu okupanci rozstrzelali najlepszych synów ziemi dolskiej i ksiąskiej.
Świadkami historii były kiedyś liczne wiatraki, prezentowane na fotografiach wykonanych w 1956 roku przez Eugeniusza Krygiera (1912-1992) z Poznania. Do dzisiaj pozostał tylko jeden wiatrak, przeniesiony w 2005 roku z Kołacina do Włościejewek i tam odbudowany. Życie wsi utrwalał na fotografiach gospodarz i wieloletni sołtys Konarzyc - Symforian Maćkowiak (1923-1985), a miasto Książ m.in. na pocztówkach Jan Cyplik (1886-1939) oraz na fotografiach Czesław Ludowicz (1910-1969) i Eugeniusz Linette (1927-1986).
Podobnie jak inne miasta Książ zmieniał się przez wieki, pokolenia odchodziły zostawiając po sobie ślad nie tylko w architekturze miasta czy wsi, ale i w krajobrazie przyrodniczym. Urok okolicy Książa, jej klimat i przyrodę, prezentują zatrzymane w czasie obrazy na fotografiach i pocztówkach.
Kolekcjonerom, współpracownikom i sponsorom bardzo serdecznie dziękuję!
Mam nadzieję, że prezentowany album przybliży piękno oraz nastrój miasta i okolicy Książa sprzed lat, przywoła wspomnienia, dostarczy wielu wzruszeń. Zatem przenieśmy się w minione czasy! Niech dawna pocztówka i fotografia przemówią do nas swoim urokiem...!
Krzysztof Budzyń Binkowo, luty 2011

Der Bildband präsentiert Ansichten von Książ Wielkopolski (Xions) und Umgebung aus den letzten 150 Jahren.
Er wurde durch das im Jahr 2010 gefeierte 600-jährige Jubiläum der Stadt inspiriert. Es hat sich kein Dokument dieses wichtigen Ereignisses erhalten, es scheint aber, dass es in den Jahren 1393-1398 war, als die Siedlung der Familie Ksiąski, die das Wappen Łodzią führte, gehörte. Die dargestellten Ansichten stammen aus alten Ansichtskarten und Fotografien in Sammlungen privater Besitzer und Einrichtungen. Dieses Album ist allen Einwohnern und Liebhabern der Gemeinde Książ Wielkopolski gewidmet.
WILLKOMMEN IN UNSEREM KSIĄŻ WIELKOPOLSKI (XIONS)!

Cette publication rassemble des vues de Książ Wielkopolski et des environs sur la période des 150 dernières
années. Elle est inspirée par le 600-ème anniversaire, célébré en 2010, de la fondation de la ville. Aucun document de cet important événement n'a été conservé jusqu'à nos jours. Il semble cependant que cela s'est produit dans les années 1393-98, quand le propriétaire du village était la famille des Księski du clan de Łodzią. Les vues présentées proviennent des collections de personnes privées et d'institutions, qui ont généreusement accepté de mettre à disposition des exemples intéressants de leurs collections de vielles cartes postales et photographies. Le présent album est dédicacé à tous les habitants et amoureux de la municipalité de Książ Wielkopolski.
SOYEZ LES BIENVENUS A KSIĄŻ WIELKOPOLSKI!

This publication presents old views of Książ Wielkopolski and vicinity from the last 150 years. It was inspired by the 600th anniversary of granting a charter to the town, which was celebrated in 2010. No document of this important event survived, but it seems that it happened in the years 1392-1398 when the owners of the settlement were the Ksiąski family (bearing the coat of arms Łodzią). The views presented originate through the courtesy of private collectors and institutions who generously offered outstanding examples from their collections of old postcards and photographs. This album is dedicated to all citizens and lovers of Książ Wielkopolski municipality.
WELCOME TO OUR KSIĄŻ WIELKOPOLSKI!

Serdeczne podziękowania zechcą przyjąć nasi sponsorzy / Mein besonderer Dank gilt unseren Sponsoren Nous adressons nos chaleureux remerciements aux sponsors / I wish to express my gratitude to our sponsors:
URZĄD MIEJSKI I CENTRUM KULTURY W KSIĄŻU WLKR; „ACRYLMED", LUDWIKA WŁASIŃSKA, ŚREM, ZAKŁAD W KONARZYCACH; PRODUKCJA NATURALNYCH PODŁÓG DREWNIANYCH, WALCZAK SP. J., KSIĄŻ WLKR; PRZEDSIĘBIORSTWO ROLNE „KSIĄŻ-ROL" SP. Z O.O. ; SPÓŁDZIELCZY BANK LUDOWY IM. KS. PIOTRA WAWRZYNIAKA; PIEKARNIA-CIASTKARNIA „KSIĄŻ", ZENON I WOJCIECH STILLER; RESTAURACJA „SŁONECZNY DWÓR", ANNA I KRZYSZTOF PACHURA, RADOSZKOWO; MARKET „ADA", KRYSTYNA I EDMUND SZULC, KSIĄŻ WLKR; GOSPODARSTWO ROLNE, ROZALIA I ŁUKASZ JARMUSZKIEWICZ, ŁĘŻEK; RENATA DUDZIAK, SROCZEWO; EUGENIUSZ MUSIELAK, KSIĄŻ WLKR; ROMAN OLEJNICZAK, KSIĄŻ WLKR;
ROLNICZY KOMBINAT SPÓŁDZIECZY „AGROKOMPLEKS", BRZÓSTOWNIA; „AKTIV", MICHAŁ URBAŃSKI, KSIĄŻ WLKR; „DEFOR" S.A., ŚREM; FIRMA HANDLOWA, LONGINA I DANIEL MACIEJEWSCY, CHRZĄSTOWO; GOSPODARSTWO OGRODNICZE, PAWEŁ FRANKIEWICZ, CHRZĄSTOWO; GOSPODARSTWO ROLNE, I DAMIAN LITKÄ1WIESZCZYCZYN; „GROS KAPITAŁ" SP. Z O.O., GRZEGORZ KALISZ, KSIĄŻ WLKR; LECZNICA DLA ZWIERZĄT, JUSTYNA I JAROSŁAW JANIAK, KSIĄŻ WLKR; LECZNICA DLA ZWIERZĄT, ROMAN WASIELAK, KSIĄŻ WLKR; MARKET „LIDA", WIOLETAI ROMAN PELCZYK, KSIĄŻ WLKR; „MAX PAK PLUS", MARZENA KULISZAK, KSIĄŻ WLKR; PRODUCENT PREFABRYKATÓW BETONOWYCH „KONBET", KONARZYCE; PRODUKCJA MEBLI „STOLMAT", TADEUSZ MATUSZEWSKI, CHRZĄSTOWO; PRZEDSIĘBIORSTWO RECYKLINGOWE „BEMARS",
MAREK SICIŃSKI, KIEŁCZYNEK; RESTAURACJA „SARENKA", J. W. PSZENICZKA, CHRZĄSTOWO; SKLEP DROGERYJNY, GABRIELA BRZEZIŃSKA, KSIĄŻ WLKR; SKLEP SPOŻYWCZY, HENRYKA I RYSZARD SZYMAŃSCY, KSIĄŻ WLKR; SKLEP SPOŻYWCZY „MAK", KRYSTYNA NAGANOWSKA, KSIĄŻ WLKR; TARTAK, KATARZYNA I PIOTR NOWAK, ZAKRZEWICE; TRANSPORT CIĘŻAROWY „POLOWCZYK", WOJCIECH POLOWCZYK, CHWAŁKOWO KOŚCIELNE; TRANSPORT CIĘŻAROWY „RAF-TRANS", RAFAŁ SZYMAŃSKI, KSIĄŻ WLKR; UBEZPIECZENIA „COMPLEX", TOMASZ PRAŁAT, KSIĄŻ WLKR; WARSZTAT MECHANICZNY, STANISŁAW MACIEJEWSKI, MCHY; ZAKŁAD ELEKROINSTALACYJNY „ELTO", SŁAWOMIR PRZYBYLSKI, WŁOŚCIEJEWICE; ZAKŁAD WIERTNICZY, KRZYSZTOF SMOLEŃSKI, CHRZĄSTOWO; ZDUŃSTWOIDEKARSTWO, RADOSŁAW LEŚNIAK, CHRZĄSTOWO.
Prezentowane poczt., fot., rys. pochodzą z kolekcji następujących osób (KW=Książ Wielkopolski): AL-Aleksandra Lenartowska zd. Kasperska, Włościejewki; AE-Andrzej Ebelewicz, Śrem; AWH- Agnieszka Weber-Hałaburda, Radoszkowo; BK-Bohdan Kaczmarek, Charłub; CzMK-Czesława Maćkowiak zd. Kaźmierczak, Konarzyce; CzMZ-Czesława Michałkowska zd. Zydorczyk, KW; DK- Daniela Kaczmarek zd. Jackowiak, KW; EG-Ewa Gajewska zd. Tomczyk, Ługi; EM-Eugeniusz Musielak, KW; IK-Ingrid Kniipfer zd. Lange, Lutherstadt Wittenberg (Niemcy); JW-Jakub Wajnert, KW; JG-Jerzy Górski, Swarzędz; JK-Jerzy Konopczyński, KW; KB-Krzysztof Budzyń, Binkowo; KD -Krystyna Drozdowicz zd. Langiewicz, KW; KT-Krzysztof Tomczak, Śrem; LSz-Lucjan Szulc, Charłub; ŁSB-Łucja Staszak zd. Borowicz, KW; ŁST-Łucja Staszak zd. Taciak, Śrem; ŁW-Łucja Wojtysiak zd. Banaszak, KW; MT-Maria Taciak zd. Nieć, Charłub; MW-Marian Wajnert, KW; OS-Olaf Scholzel, Bad Oeynhausen (Niemcy); PWa-Paweł Walkowiak, Gogolewo; PWi-Paweł Wiśniewski, Poznań; RO-Roman Olejniczak, KW; TJ-Tomasz Jankowski, KW; UK-Urszula Krzeszewska zd. Mikołajczak, KW; WM- Wanda Molka zd. Bartkowiak, Włościejewice; ZS-Zbigniew Świetlik, Śrem; ZW-Zdzisław Walczak, KW
i instytucji: BUP-Biblioteka Uniwersytecka, Poznań; IR-Izba Regionalna, KW; MNRSz-Muzeum Narodowe Rolnictwa, Szreniawa; OSP-Ochotnicza Straż Pożarna, KW; UGRŚ-Unia Gospodarcza Regionu Sremskiego (Śremski Ośrodek Wspierania Małej Przedsiębiorczości), Śrem.
Fot. archiwalne: m. in. Jan Cyplik (1886-1939) i Czesław Ludowicz (1910-1969) z Książa, Eugeniusz Krygier (1912-1992) i Eugeniusz Linette (1927-1986) z Poznania, Symforian Maćkowiak (1923-1985) z Konarzyc.
Fot. współczesne: Krzysztof Budzyń, Mariusz Dziuba, Zbigniew Szmidt, Ryszard Zawadzki.
Pomoc w poszukiwaniu fot.: Zygmunt Borys, Tomasz Jankowski, Bohdan Kaczmarek, Ewa Krzyżaniak- ys, Tomasz Prałat, Jakub Skutecki, Roman Tiszer oraz pracownicy Centrum Kultury w Książu Wlkp.
Skróty w podpisach oznaczają: fot.-fotografia, ok.-około, poczt.-pocztówka, rys.-rysunek, wyd.-wydawca.
KSIĄŻ WIELKOPOLSKI (XIONS) POWIAT ŚREMSKI (KREIS SCHRIMM)
Miasto i okolica na dawnych pocztówkach i fotografiach Ville et environs sur les vieilles cartes postales et photographies Die Stadt und Umgebung auf alten Ansichtskarten und Fotografien The town and vicinity on old postcards and photographs
Spis miejscowości z gminy Książ Wielkopolski prezentowanych w albumie
(w nawiasie nazwa niemiecka w okresie okupacji, wrzesień 1939 - styczeń 1945): Książ Wielkopolski (Xions, Tiefenbach, Schonz)    Brzóstownia (Birkenfeld)
Chrząstowo (Grosslinde) Charłub (Grenzhof)    Chwałkowo Kościelne (Neudorf)
Gogolewo (Luisenhorst) Jarosławki (Seeland)    Kiełczynek (Friedrichshauland)
Kołacin (Altdorf)    Konarzyce (Friedrichsburg) Łężek (Lengheide)
Mchy (Emchen)    Radoszkowo (Obertiefenbach) Sroczewo (Schönwald)
Włościejewice (Sandfelde) Włościejewki (Herrenhausen) Zaborowo (Hermannsdorf) Zakrzewo (Langenfelde) Zakrzewice (Langenfelde) Zawory (Riegelhof) i z okolic:
Chromiec w gminie Nowe Miasto nad Wartą (Kromitz, Gem. Neustadt an der Warthe) Zwoła - Biały Gościniec w gminie Zaniemyśl (Waldersee - Weisser Krug, Gem. Santomischel)
Pozostałe wsie w gminie Książ Wielkopolski:
Feliksowo (Wilhelmsau), Gogolewko (Luisenhorst), Konarskie (Wiesenhof), Ługi (Sanddorf), Międzybórz (Mittelwalde), Sebastianowo (Teichtal), Swiączyń i Swiączynek (Friedrichseck)

Wybrane ilustracje:

Rys., bitwa w Książu w 1848 roku, [z:] Witold Jakóbczyk red., Dzieje Wielkopolski, t. 2, Poznań 1973 (ze zbiorów F. Wagnera, fot. F. Maćkowiak)

Poczt, wyd. Hotel Weinert (St. Eifert), Książ, przed 1918. Zbiory KB

Fot., budowa nowej szkoły w Książu, ok. 1934-36. Zbiory RO

Fot., rodzina Weberów, Radoszkowo, lala 40. XX wieku. Zbiory AWH

Lit., Mchy, druk Albert Rademacher, Breslau, przed 1902. Zbiory KB

Na okładce:
s. I: Pocztówka, wyd. Jan Cyplik, Xions, przed 1915 (zbiory Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu) s. IV: Herb Książa, [z:] prof. Otto Hupp, Die Ortswappen des Königreichs Preussen, heft: Provinz Posen, Brema 1915 (zbiory wydawcy) Wyklejki:
1. Okolica Książa na mapie „Topographische Karte 1:25 000, 3969 Xions", Pr. Landesaufnahme 1890 (zbiory wydawcy) 2. Okolica Książa na mapie „Województwo Poznańskie, 1:200 000", wyd. Księgarnia I. Zamecznika, dawn. M. Arcta w Poznaniu, lata 20-30. XX w. Oprać, i rys. Stanisław Materne, druk Zakłady Litograficzne Drukarni Katolickiej Sp. Akc. w Poznaniu (zbiory Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu)
„KSIĄŻ WIELKOPOLSKI"
© Copyright by Krzysztof Budzyń, 2011 Oddano do druku 24 marca 2011
Nakład 1500 ISBN 978-83-61895-04-6
 
Projekt okładki, układ i teksty: Krzysztof Budzyń Współpraca: Wojciech Fornalik, Katarzyna Gwincińska, Elżbieta Hołderna, Paulina Jackowiak-Szafrańska, Wiesława Jackowiak, Gabriela Piotrowska, Ryszard Jackowiak, Jakub Skutecki, Bartłomiej Tomaszewski Tłumaczenie na język niemiecki i angielski: Andrzej Matras Tłumaczenie na język francuski: VJ Skany: Krzysztof Budzyń, Arkadiusz Jełowicki, Bohdan Kaczmarek, Rafał Michałowski, Tadeusz K. Potocki, Olaf Schölzel, Jakub Skutecki, Paweł Wiśniewski oraz Pracownia Komputerowa Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu
Skład: Krzysztof Budzyń, Andrzej Bukowy Druk: Moś i Łuczak, Poznań WYDAWCA: Krzysztof Budzyń P. H. Bin-Com, tel. 61-28-345-66, 601-613-662 budzyn@pnx.pl www.budzyn.net
KSIĄŻ WIELKOPOLSKI - BINKOWO - ŚREM 2011